Na shinyanga Press Club blog
Katika jamii nyingi za Kiafrika, Tanzania ikiwemo, tiba za kienyeji bado zina nafasi kubwa katika maisha ya wananchi. Hali hii huibua swali muhimu: Je, ni wanaume au wanawake wanaotembelea waganga wa kienyeji zaidi? Na ni sababu gani zinazoelekeza tabia hii?
Wanawake: Walezi wakuu wa familia na waganga wa kiasili
Tafiti na ushahidi wa kijamii vinaonyesha kuwa wanawake wana uwezekano mkubwa wa kutafuta huduma za waganga wa kienyeji ikilinganishwa na wanaume. Hii inatokana na nafasi zao kama walezi wakuu wa familia, ambao wanahusiana zaidi na masuala ya uzazi kama vile utasa, matatizo ya ujauzito, na kuwalinda watoto na wanafamilia dhidi ya madhara ya kiroho au kimwili.
Wanawake pia huenda kwa waganga wa kienyeji kutafuta utakaso wa kiroho au kinga dhidi ya laana na mikosi, jambo linaloelezwa na Dkt. Mwajuma K. katika kitabu chake Cultural Healing in East Africa (2018) kama sehemu ya mtazamo mpana wa kijamii unaowaweka wanawake mstari wa mbele katika kutafuta tiba za jadi kwa ajili yao na familia zao, hasa katika maeneo ya vijijini.
Hali ya Wanaume kwa Waganga wa Kienyeji
Ingawa wanaume hutembelea waganga wa kienyeji kwa nadra zaidi, mara nyingi hufanya hivyo kwa sababu zinazohusiana na heshima, mamlaka, na uthabiti wa kiuchumi. Sababu hizi ni pamoja na kutafuta mafanikio ya kibiashara, kuboresha uwezo wa tendo la ndoa au uzazi, kupata ulinzi wa kisiasa, kujilinda kiroho dhidi ya maadui wanaodhaniwa, na kutatua migogoro ya kifamilia au ardhi.
Prof. Chacha M. katika Masculinity and Ritual in East African Societies (2020) anaeleza kuwa, “Mwanaume anapomtembelea mganga, mara nyingi huwa ni kwa ajili ya nguvu — aidha kuipata, kuilinda, au kuirudisha.”
Wanawake na wanaume: Sababu za Kitamaduni na Kijamii
Sababu za kijamii na kitamaduni zinawaathiri wanaume na wanawake katika uamuzi wao wa kutembelea waganga wa kienyeji. Imani juu ya uchawi, mizimu, na adhabu za mababu pamoja na ukosefu wa huduma za kisasa za afya husababisha watu kuendelea kutumia tiba za kienyeji, hasa pale hospitali hazipotenda vyema.
Aidha, shinikizo la jamii, hofu ya unyanyapaa au aibu huathiri maamuzi ya mtu binafsi. Kama ilivyoainishwa katika Tanzania Health & Culture Journal, Toleo la 5 (2021), “Sayansi inapokwama, jadi huanza,” ikibainisha kuwa si matatizo yote yanayoweza kutatuliwa hospitalini pekee.
Matumaini na uponyaji kati ya wanaume na wanawake
Pamoja na tofauti hizi, wanaume na wanawake wote hutafuta matumaini, uponyaji, na ushauri wa kina kutoka kwa waganga wa kienyeji. Mganga siyo tu daktari wa mwili bali pia mshauri na kiongozi wa kiroho, mara nyingi akiwa tumaini la mwisho kwa wagonjwa.
Madhara mabaya ya kutumia waganga wa kiasili .
Ingawa tiba za kienyeji ni sehemu muhimu ya maisha ya jamii nyingi, madhara hasi yanayohusiana na matumizi yao yameanza kuonekana wazi. Moja ya changamoto kubwa ni kucheleweshwa kwa kupata matibabu ya kisasa, jambo ambalo linaweza kusababisha magonjwa kuwa mbaya zaidi na hata kuhatarisha maisha.
Aidha, baadhi ya tiba za kienyeji husababisha athari za upande au kushindwa kuponya magonjwa fulani. Matukio ya udanganyifu wa kifedha na msongo wa akili kutokana na ahadi zisizo za kweli au matibabu yasiyothibitishwa kisayansi pia yametajwa.
Tafiti na ripoti zinathibitisha hatari za kutegemea tiba za kienyeji pekee
Tafiti nyingi na ripoti za wataalamu wa afya pamoja na waandishi wa habari zimeonyesha kuwa kutegemea tiba za kienyeji pekee kunaweza kuleta madhara makubwa kiafya.
Wataalamu wa afya wanatoa onyo kwamba kuchelewa kupata matibabu ya kisasa kunasababisha ugonjwa kuendelea na kufikia hatua ngumu za kutibika. Mtaalamu mmoja wa afya ya umma alisema, “Kuchelewa kupata matibabu kutokana na kutegemea tiba za kienyeji kunaweza kusababisha ugonjwa kufikia hatua za juu ambazo ni ngumu kutibika.”
Watoto Chini ya miaka mitano Kigoma, Tanzania
Utafiti uliofanywa Kigoma, Tanzania na watafiti C.H. Blanke, G.B. Naisabha, na C.R. Lange, na kuchapishwa katika jarida la Tropical Doctor mwaka 2008, ulibaini kuwa watoto chini ya umri wa miaka mitano waliopokea dawa za jadi kabla ya kufikishwa hospitalini walikuwa na kiwango kikubwa zaidi cha vifo (asilimia 20.5%) ikilinganishwa na wale ambao hawakutumia tiba hizo (asilimia 8.5%). Matumizi ya dawa za jadi mara nyingi yalisababisha ucheleweshaji wa kuwapeleka hospitali, hali iliyochangia matokeo duni ya kiafya
Wagonjwa wa VVU Afrika Magharibi
Utafiti uliowahusisha watu wanaoishi na VVU huko Afrika Magharibi ulionesha kuwa wale waliotafuta huduma kwa waganga wa jadi walikuwa na kiwango kikubwa zaidi cha vifo (asilimia 13.2%) ikilinganishwa na wale ambao hawakutafuta huduma hizo (asilimia 2.9%). Hata baada ya kuzingatia uzito wa ugonjwa, kutafuta tiba ya jadi kulihusishwa moja kwa moja na ongezeko la hatari ya kifo.
Matokeo mabaya ya kifua kikuu kwa waganga wa kienyeji
Uchambuzi mwingine ulifanywa na Barker na wenzake na kuchapishwa mwaka 2006 katika The International Journal of Tuberculosis and Lung Disease. Utafiti huu ulichunguza athari za kushauriana na waganga wa kienyeji kuhusu kucheleweshwa kupokea matibabu ya kifua kikuu (TB) na athari zake kwa matokeo ya wagonjwa katika maeneo ya vijijini Kusini mwa Afrika.
Watafiti waligundua kuwa wagonjwa waliokuwa wanashauriana kwanza na mganga wa kienyeji walikumbana na ucheleweshaji mkubwa zaidi kufikia tiba za kifua kikuu TB (katikati ya siku 90) ikilinganishwa na wale waliokwenda moja kwa moja kwenye huduma za afya za serikali (katikati ya siku 21).
Ucheleweshaji huu ulihusishwa na hali duni zaidi ya kiafya na kiwango kikubwa zaidi cha vifo: asilimia 31 kati ya waliokuwa wanamshauriana mganga wa kienyeji mwanzoni ikilinganishwa na asilimia 12 kati ya waliotafuta huduma ya matibabu mara moja.
TIBA ZA ASILI KIWANGO CHA SUMU
Utafiti uliofanyika katika Hospitali ya Ga-Rankuwa, Afrika Kusini, kati ya mwaka 1981 na 1985, na kuchapishwa kwenye jarida la Human & Experimental Toxicology mwaka 1988, umebaini madhara makubwa yanayoweza kutokana na matumizi ya dawa za jadi bila uangalizi wa kitaalamu.
Utafiti huo uliochambua jumla ya wagonjwa 1,306 waliolazwa kwa sababu ya sumu kali, ulibaini kuwa asilimia 15.8 ya visa hivyo vilihusiana moja kwa moja na matumizi ya dawa za jadi. Aidha, kiwango cha vifo kutokana na sumu hiyo kilifikia asilimia 15.2.
Cha kushangaza zaidi, utafiti huo ulionesha kuwa zaidi ya nusu ya vifo vyote vilivyotokana na sumu (asilimia 51.7) vilitokana na matumizi ya dawa za jadi. Ripoti hiyo imeeleza kuwa visa vingi vya sumu vilikuwa vya bahati mbaya, mara nyingi vikisababishwa na matumizi ya dozi kubwa, huku usiri mkubwa unaozunguka matumizi ya tiba hizo ukichangia ugumu wa utoaji wa matibabu stahiki kwa wakati.
Kauli za viongozi wa serikali kwa waganga wa kienyeji
Hata hivyo, Mkuu wa Mkoa wa Mwanza, Mhe. Said Mtanda, alitoa kauli siku yake kuhusu waganga wa tiba asili na mbadala katika maadhimisho ya Juma la Tiba Asili kwa Mwafrika yaliyofanyika Agosti 28, 2024, kwenye viwanja vya Furahisha Manispaa ya Ilemela, Mkoa wa Mwanza.
Katika hotuba yake, alisisitiza umuhimu wa waganga hao kushirikiana na serikali katika kukemea vitendo vya ukatili ndani ya jamii, ikiwa ni pamoja na mauaji ya watu wenye ualbino na kupotea kwa watoto, vitendo vinavyodaiwa kuchochewa na baadhi ya waganga wanaofanya ramli chonganishi.
Kauli ya Waganga wa Mkoa wa Simiyu Kuhusu Huduma zao za Tiba za Kienyeji
Mwenyekiti wa Chama cha Waganga wa kienyeji Mkoa wa Simiyu Bw. Shija Limbe
anasema , wana jivunia kutoa huduma za tiba za kienyeji ambazo zimekuwa sehemu muhimu ya maisha ya watu wa kanda hii kwa miongo mingi. Huduma zao hutoa tiba za magonjwa mbalimbali ya mwili na kiroho, huku tukizingatia mila na tamaduni za asili za jamii.
“Tumekuwa tukiungwa mkono na wananchi kwa sababu huduma zetu ni rahisi kupatikana, gharama zake ni nafuu, na mara nyingi hutolewa kwa moyo wa kusaidia bila kujali hali ya mgonjwa.”anasema Shija.
"Huduma zetu hazibaki tu katika tiba za mwili, bali pia tunatoa msaada wa kiroho na ushauri wa maisha kwa wagonjwa na familia zao. Hii inasaidia kuleta faraja na matumaini kwa watu wanaokumbwa na changamoto mbalimbali za kiafya na kijamii.”anasema Shija.
Mpango wa wadau kutoe elimu kwa waganga wa kienyeji
Kwa upande mwingine, Shirika la Maendeleo, Utafiti na Tiba Tanzania (SHIMAUTITA), ambalo linafanya kazi katika mikoa ya Simiyu, Mwanza, Kigoma na Tabora, limekuwa likifanya juhudi za kuboresha huduma za waganga wa kienyeji. SHIMAUTITA inatoa mafunzo kwa waganga wa kienyeji ili waweze kutoa huduma bora na kufuata kanuni za Wizara ya Afya, ikiwa ni pamoja na matumizi salama ya dawa za asili katika matibabu ya magonjwa sugu kama vile Kisukari, Kifua Kikuu, Saratani, na Malaria sugu
Kama una Taarifa, Habari, Tangazo n.k Wasiliana nasi kupitia shinyapress@gmail.com au +255 788 469 464
